(Kâbe): Mekkei Mükerreme câmiî şerifi dahilinde - ki. mescidi haram ve haremi şerif tâbir olunur - dört köşe bir âli binadır (1).
Kâbei Mükerremenin, Hâtimi, Mîzâbı, Bâbı, Haceri Esvedi vardır.
Şimâl kenarındaki, iki köşesinin biri (Rükni Şâmî) ve diğeri (Rükni İrâkî) dir.
Altınoluk tâbir edilen (Kâbenin Mîzâbı), bu iki rüknün arasında ve Hanefî makamı önündedir.
Oluğun musıbbı, yarım daire bir duvar ile, muhat olup, onun muhiti olan yarım duvara (Hatim) ve muhatına (Hicrül-Kâbe) tâbir olunur. Hicr, kucak demektir. O da, Kâbeden madûddur. Orada namaz kılınır. Duâ olunur. Muhîti, Kâbe duvarına bitişik olmayıp, iki taraftan açık bulunduğu için, Beyti muazzamın etrafını, oradan dolaşmak dahi mümkün ise de, (tavâf), hatîmin gerisinden yâni o muhitin arkasından edilir.
Cenup kenarındaki, iki köşenin biri (Rüknü Hacer), yâni Haceri Esved mahalli ve diğeri (Rüknü Yemânî)dir.
(Bâbı Beyti Muazzam) Haceri Esved mahalline yakın ve şarka nâzir olan kenarındadır. Atebe (Eşiği)si, yetişilmiyecek derecede yüksektir.
(Haceri Esved) isminden anlaşıldığı üzere, bir siyah taştır ki, tavâf başlangıcının nişânesidir.
Öteden beri, muazzam ve muhterem olup, sıkışıklığın ziyâdeliği ile beraber ziyâretçilerden, tekarrüb edebilenler, onu lems ve takbil ile, tebcil ederler. Sokulamayanlar ise, uzaktan istilâm (selâmlamak) sûretiyle, ona ihtiram eyler oldukları için «Hacer-i esved cennettendir.» medîhai seniyyesine mazhar, mutlu bir taştır. Onun için, esved yerine (Es'ad) vasfiyle dahi, tavsîf olunur. Nâbi:
Kâbedir mahzen-i esrârı Hûda Zâdehüllâhu teâlâ şerefâ Kürsi-i memleket-i rabbâni Südde-i bârigeh-i rahmânî Hacer-i Esvedîdir senk-i şifa Bûsegâh-ı leb-i mahbub-i Hûda.
------------------
(1) Mekkei Mükerremede, mescidi haramdan başka cami yoktur. Ona (haram) itlâki, ihtiramdandır. Hurmetinin hetki, helâl olmadığı için, Mekkei Mükerremeye dahi (beledi haram) tâbir olunur. (Mescidi haram) — ki, ona haremi şerif, dahi denir — bizim ıstılahımızca olan, mescitler gibi değil, en büyük camilerden ve hattâ, Ayasofya camii şerifinden daha büyüktür.
Mimberi ve makamı İbrahim aleyhisselâmı ve zemzem kuyusunu ve dört mezhep ashâbı için, başka başka dört makamı havidir. Her taraftan bir çok kapılan ve yedi minaresi vardır. Şadırvan avlusu gibi etraftan kubbeli ve ortası açıktır. Beyti muazzam ve diğer namı ile, Kâbei Mükerreme, işte onun orta yerinde, şadırvan misillidir. Ve tamamen kisve ile örtülüdür.