Oruç yemenin bir takım ahkâmı vardır ki, onların bazısı bütün oruçlara tamim ve bazısı da bazı oruçlara tahsis olunmuştur.

Hepsine âm olan hüküm: Özürsüz iftar olunduğuna göre, günahtır. Çünkü, - bilâ özür - ameli iptal, haramdır «ve lâ tubtılû âmâleküm» buyrulmuştur (1).

Bir özre mebni, iftar olunduğuna göre, günah yoktur. Özür ile hüküm muhtelif olmakla - günah ve muahazeyi kaldıran özürleri bilmek lâzım gelmiştir. Bu fasılda işte onlar mübeyyendir.

Mübah kılan özürler muftıratta geçen mânâ veçhile, iftarı yâni, imsâksizliği (2) ve yahut imsâkten sonra nakz ve iptali, ibaha eden arizi umur. demektir ki,

Marazün ve ikrahün radâün ves-sefer Hablün kezâ âtşün ve cûun velkiber

beytinde toplanmış olduğu üzere, sekiz şeydir : hastalık, sefer, ikrah, gebelik, süt emzirmek, açlık, susuzluk ve yaşlılık.

(Maraz: hastalık, sefer: yolculuk, ikrah: mecburluk, habel: gebelik, rıdâ': emziklilik, cû': açlık, ataş: susuzluk, herem: ihtiyarlık).

(Maraz) velev baş ağrısı, göz ağrısı ve yara hastalığı olsun, (özür) olmakla, ramazanda sıhhatli ve saim iken, hastalanan kimse için,' sonra kaza etmek üzere, oruç yemek câiz olduğu gibi, hastalığının kemmiyet ve keyfiyetçe (3) artmasından, yahut iyileşmenin gerilemesinden korkan, hasta için dahi (4), sonra kazâ etmek üzere, oruç tutmamak câizdir (5).

Sıtma nöbeti olan kimseye, ve âdetli olan kadına, kendisince nöbet ve âdet umulan günde, oruç tutmamak dahi, câizdir. Ve şayet o gün nöbet gelmez ve âdet olmaz ise, kefaret lâzım gelmemek doğrudur (6).

Hastaya bakan dahi, hasta hükmündedir.

(Sefer) ki, maksat şer'î seferdir (7). Oruçsuzluğu ibaha kılmakla ramazanda, fecrin tulûundan evvel, seferi tahakkuk eden yolcu, mütemerrit ve yol kesici gibi âsi dahi olsa o yine de misafir sayılmak ve oruç tutmamak câizdir (8).

Zâfı mucip olmadıkça tutmak efdaldir (9).

Saim olarak sabahladıktan sonra, yolcu olana o gün iftar etmek ve müsafir iken tuttuğu orucu bozmak, kefareti mucip olmasa da, sefer, maraz gibi semavi avarizden olmadığı için, helâl olmaz. Nitekim, kazayı mucip olan muftirat babında geçti.

(İkrah) ki, tehdidini yapmaya gücü yeten kimsenin, katl ile veya uzuv kat'i ile tehdit ederek, saime kerhen oruç yedirmesidir. İftarı mübah kılar.

Yersiz ikrah ki, hasp ve darp gibi gam ve elemi mucip olan şeylerle - bit-tehdit - husule gelen ikrah, gayri-kâmildir. Kefareti iskat ederse de, muharrematı mübah kılamaz (10).

(Habel ve rıdâ') dahi hadîsi şerifte «Allah müsafirden orucu tehir etti, namazı da yarıya indirdi. Gebe ve emzikliden de orucu tehir etti.» buyurulmuş olduğundan fıtırı ibaha kılıcı olmakla, kendi hakkında akıl noksanından, yahut kendi veya çocuğu hakkında helâkten, yahut hastalıktan korkan gebe veya emzikli kadına dahi, - sonra kaza etmek üzere -oruç yemek câizdir (11).

Emzikliye göre, çocuk kendisinin veya başkasının olmak müsavidir.

Süt ana hakkında, irdâ' akden vaciptir. Akit, velev ki ramazan içinde vâki olsun, (Emsâli arabiyyede, çocuğa iyi bakan süt ana, usangan olan asıl anadan daha hayırlıdır, denilmektedir.)

Validenin emzirmesi, - mutlaka - diyaneten vaciptir.

Çocuğun babası dar gelirli (mûsir) olup, süt ana tutamamak ve yahut çocuk kendi anasının memesinden mâdâyı almamak takdirinde, validenin emzirmesi, hükmen dahi vaciptir (12).

Kendisinde şiddetli açlık ve susuzluk hâsıl olan kimse ki, ya nefsinin helâkinden veya aklının noksanından ve yahut bâzı hislerinin işlememekte olmasından korkarsa, ona dahi, - sonra kazâ etmek üzere - oruç yemek câizdir (13).

Herem (aşırı yaşlılık) dâimi - aczi mahz - halinde olmakla, fıtrin ibahasını ve fidyeyi muciptir. Gerek erkek ve gerek kadın, vücutça günden güne düşmek ve aşağılamak üzere, ihtiyarlamış olursa, oruç tutamayacağı ve kaza dahi edemeyeceği için, yeyip fidye vermek, lâzım gelir.

------------------

(1) Bu kavli kerimin tevili, faslın evahirinde tetavvu savmın dahi özürsüz ifsadının lâyık olmayacağı meselesinin, hamişindedir.

(2) Çünkü, sefer, şüru olunan Savmın nakzını ibaha etmeyip, belki savma başlamamağı mübah kılar.

(3) Buradaki kemmiyet kaydından maksat oruç yüzünden başka bir hastalıkdaha neşet etmektir. Keyfen izdiyad, mevcut olan maraza, şiddet hâdis olmaktır.Sağlam olup ta, oruç tutarsa, hastalanacağın zanni galip olan kimse için, oruç tutmamak var mıdır? Aslın ibaresinden o kimse için, iftar etmek mübah olmadığı anlaşılmaktadır. Dürru Muhtarda ise, ona iftarın ibahası mezkûrdur.

(4) Fıtırın ibahasında muteber olan korkunun bilinme yolu ikidir; Ya geçmişteki tecrübeye mebni, zannın galebesi ve yahut hâzik ve âdil olan müslim tâbibin ihbarıdır. Marazın birleştiği suretinde, tecribe velev ki, marizin gayrinden olsun. İbadetin iptali olmayan yerde, gayri müslimin - tabib ittihazı - câiz ise de, diyanattave ibadetin iptalini mucip olan hususatta, tabibin hâzik olmasiyle beraber, islâmıve hattâ adaleti, şarttır. Bazılar, adaletin kaydına bedel, fıskının zahir olmamasıkaydini koymuşlardır ki hali bilinmeyen, müslim ve hazik bir tabip demektir. Zimmiolan tabip, müslim marize, savmın muzır olduğunu söylerse, müslim için iftar câizolur mu? El-cevap: Olmaz.

(5) Mariz bir kimsenin ramazanda marazı gidip, lâkin zaafı olup, saim olursa,zaafının ziyade olmasını, müslim bir tabibi hâzik haber verirse, o kimseye iftareylemek caiz olur mu? El-cevap: Olur.

(6) Düşmana karib, mukim olup ta, kıtal vukua kendince, zannı galip ile maznun bulunmasından dolayı, zayıf düşmemek için, orucunu yiyen gaziye dahi, o günharp olmamak takdirinde, kefaret lâzım gelmemek esahtır.

(7) Kitâb-us-salâtın, salâtı müsafir babına bakınız.

(8) Sonra kazâ eder. Çünkü, yol kesmenin günahı ayrı bir meseledir.

(9) «Tutmanız sizin için daha hayırlıdır.» buyurulmuştur. Hem de - ramazan,efdalül-vakteyn - olmakla edâ efdâldir. «Seferde oruç tutmak bir iyilik değildir.» hadisi şerifi, oruç kendisine zarar verecek olan, müsafir hakkındadır.

Mezkûr efdaliyyet, bütün arkadaşları oruçsuz veyahut nafakada müşterek olmamaları kaydiyle mukayyet olup, eğer arkadaşları nafakada müşterek olup ta, oruç tutmuyorlar ve onun oruçlu bulunmasından müşteki bulunuyorlarsa veyahut nafakada müşterek değiller ise de, ekseriyyetle oruç yiyorlar ise, efdâl olan, orucu tutmayıp kazaya bırakmaktır. Âmme kaydi, onlardan birazının iftarı takdirinde, fıtırın efdal olmadığını müfittir.

(10) Nitekim, kazayı mucip olan muftirat babında geçti. Tahtâvî her iki haşiyede, bahirdan naklen zikr etmiştir ki, iftar üzerine oğlunun helâki ile ikrâh görenkimseye iftar câiz olmaz. Gebe ve emzikli gibi değil, bunda gayrin nefsini korumakiçin, o kimse mâzûr olamaz, demiştir ki, Mir'atta, bu dahi zikr edilmiştir.

(11) Emzikliye, çocuğunun ishalini keser, diye tabip - hazik ve müslim - inverdiği ilâcı alıp, orucunu bozmak vardır.

(12) Çocuk bakımı hakla, emzirme müddeti ile mahdut olup, o da yirmi dörtaydan ibarettir. Kazâ: hâkimin hükmüdür ki, mahkemeye müracaatte tezahür eder.Diyanet: Şer'in hakkıdır ki, müftiye müracaatle belli olur.

(13) Şu kayıt ile ki, şiddetli susuzluk kendi kendisini yormasiyle hâsıl olmuş olmaya. Çünkü, o halde kefaret dahi lâzım olur. Mezkûr kayıt kefaretin iskatı için,olmak zâhirdir. Amma, mezkûr özre mebni iftarın helal ve câiz olması mezkûr kayıt ilemukayyet olmayarak mutlak olmak lâzımdır. Nitekim, Kuhistânînin ibaresi, onadelâlet etmektedir.

Kuhistânînin ibaresi için, kazayı mucip olan muftıratın yirmiüçüncüsünün hâmişine müracaat ediniz.